Archief:

12 - 04 - 2011 - Bovenlichten in Nederland

J.P.Dykstra

Onder deze titel hield op uitnodiging van de oudheidkundige vereniging ‘Warkums Erfskip’ de heer Veldstra uit Zoetermeer een causerie – met ondersteunend beeldmateriaal – over de versieringen die men nog steeds kan aantreffen in de bovenlichten van onze deurkozijnen. Trouwens niet alleen de bovenlichten trokken ooit zijn aandacht, want in de muren van oude kerken, woningen of boerderijen komen soms nauwelijks zichtbaar wat spreker als metseltekens betitelde voor. Als liefhebber van geschiedenis raakte hij op zeker moment gefascineerd door de verschijningsvormen van de versieringen in bovenlichten. Daarbij moet bedacht worden dat deze lichtopeningen in de ‘mode’ geraakten toen in de binnenhuisarchitectuur het fenomeen gang werd geïntroduceerd. Voordien viel men letterlijk bij iemand met de deur in huis of winkel. Toen de gang zijn opwachting maakte moest er een oplossing worden gevonden voor de noodzakelijke lichttoevoer. Aangezien het elektrische of gaslicht nog wel enige eeuwen op zich liet wachten, was het bovenlicht een uitermate vernuftige ‘uitvinding’ om  zonder verdere kosten het daglicht in de gang te halen. Wie het kon betalen liet in dat raam decoraties aanbrengen, die naar gelang de mode – Lodewijk XIV, XV, XVI, Biedermeier etcetera – meer of minder uitbundige versieringen aan den volke tonen. Spreker had daarvan talrijke afbeeldingen beschikbaar en kon daardoor de bij dit soort opsmuk gebruikelijke vaktermen daadwerkelijk duiden. Veel symboliek, gepaard aan kunstzinnigheid van vervaardiger en misschien opdrachtgever, zit in deze bouwkunst verscholen. Soms is die symboliek ons al lang ontgaan. Een haan wordt met waakzaamheid uitgebeeld, een hond staat voor trouw. Daarnaast werd het leven van onze voorouders voor een goed deel bepaald door bijgeloof. Boze en goede geesten waren rondom ons en hadden veel invloed op het leven. Bezwerende formules of zaken werden in stelling gebracht om het door die geesten te veroorzaken onheil af te weren. Die geesten huisden in dieren, bomen en struikgewas. Vlierbomen en hazelaars waren dragers van goede geesten. Een Germaans gerechtshof dat in de open lucht zitting hield werd met het oog op een goede rechtsgang afgebakend met hazelaartakken. Ziekten werden vaak toegeschreven aan de invloed van demonen of andere ongrijpbare verschijnselen. Slaagde iemand er in om in de bestrijding ervan een succes te boeken, dan lag verering van die persoon voor de hand. Met dit soort kennis gewapend kun je soms verklaringen vinden voor de gebruikte versieringen in bovenlichten en curieus genoeg vindt men bepaalde grondvormen, zoals het gelijkbenige kruis, ook in metselwerk terug. De ruitvormige versiering is een in veel varianten voorkomend bovenlichtattribuut. Spreker had daarnaast veel voorbeelden van het door hem als maalkruis (X) betitelde element op de gevoelige plaat vastgelegd. Ook enkele in Workum voorkomende versieringen vonden een plaats in zijn collectie, onder andere de druiventros van een pand op het Dwarsnoard. Bovendien blijkt uit de dateringen van de versieringen dat het bijgeloof naast het christelijke geloof nog lang heeft stand gehouden. Boeren lieten bijvoorbeeld boven de ramen van hun melkkelder kruizen metselen om de geesten die hun melkproducten konden bederven te weren, misschien min of meer traditiegetrouw, maar toch. Lijkdeuren in woningen en boerderijen die gebruikt werden om een overledene door naar buiten te dragen is ook een overblijfsel van toch niet helemaal op een goede afloop geruste bewoners. Ondanks dat de kerstening al lang vaste voet had gekregen moest kwade geesten toch niet de weg via de gewone deur worden gewezen. Bezwerende tekens kennen naar de mening van spreker ook nog al eens een herkomst die stoelt op verbanden met het befaamde runenschrift. In Twente kent men het daaruit ontsproten stiepelteken, een kruisvormig teken. Na 1500 komen de maalkruizen (X) in zwang, maar in Fryslân heeft hij dit slechts in Minnertsga ontdekt. Na de beeldenstorm in de 16^e eeuw verdwijnt het echter om later toch terug te keren in onze bovenlichten. Het christelijk geloof heeft trouwens om de twijfelende gelovigen over de streep te halen ooit de wijdingskruizen, nog hier en daar op en in kerken aan te treffen, ingevoerd, integreren zogezegd. De ruit komt eveneens vaak voor, evenals gekruiste speren,  meer of minder versierd met uitstulpingen. Deze ruitvorm staat symbool voor – gewenste – vruchtbaarheid en werd veel gebruikt in de landbouw en veeteelt of met betrekking tot het gezin. Om die laatste reden is het waarschijnlijk dat in de heraldiek het alliantiewapen van een adellijke dame altijd een ruitvormig model heeft. Naast fraaie voorbeelden van bovenlichten uit Rococo, Romantiek, Barok, Jugendstil kwam Veldstra ook met de bovenlichten die sinds het ontwikkelen van de gietijzertechniek de vrij algemeen bekende levensboom hebben opgeleverd, daarbij en passant ook iets vertellend over het ontstaan van de steeds grotere formaten van het vensterglas. Was glas voorheen slechts in de grootte van de vroeger gebrandschilderde middeleeuwse ramen te verkrijgen, door verbeteringen in de productietechnieken ontstond later (18^e eeuw) de kruisroedeverdeling, nog weer later gevolgd door het T-raam en tegenwoordig is vlak glas in zeer grote afmetingen te krijgen. Zeer kenmerkend vond hij dat de overdadige versiering in bovenlichten later verfijnde naar strakker en minder uitbundig. De verschillende stijlperioden kenden hun eigen ornamententaal. Het Empire bijvoorbeeld is redelijk sober, kent vaak de gestileerde harp als attribuut en heeft appliques en rozetten. In de eerste helft van de 19^e eeuw is er door armoede, slechtere economische omstandigheden weinig nieuwbouw. De steden maken in hun ontwikkeling pas op de plaats. Alles past wel binnen de vaak nog ommuurde plattegronden, geen projectontwikkelaars die ‘foar master opslaan’. In de bovenlichten weerspiegelt zich dat ook en de gebruikte symboliek komt dan vaak uit de volkskunst, waar de al aangehaalde levensboom een exponent van is of zelfs gehaakte kleedjes doen als zodanig dienst. Tot slot van zijn boeiend betoog dook spreker nog in de afkomst van de gebruikte symboliek, die naar zijn mening zelfs gezocht moet worden ver voor onze jaartelling. De hoog ontwikkelde beschavingen van Mesopotamië, Assyrie kenden blijkt uit afbeeldingen de levensboom. Uit de Griekse en Romeinse oudheid komt de krans als teken van overwinning en rouw, soms ook in de festoenen en guirlandes van brede en grote bovenlichten te zien. En wie vroeger de groene krans uit had hangen, mocht, aldus eindigde spreker, bier verkopen. En met die ‘onthulling’ konden de aanwezigen, voorzover daartoe behoefte gevoelend, zich wat hem betreft na de officiële sluiting door voorzitter Fopma richting de bar van ‘de Klameare’ begeven.

Bron: Workumer Krant Friso

Bovenlicht aan het Noard, voorstellende een levensboom met klokjes ( Foto: Henk Gorter)